Ik sprak een vrouw die herstellende was van een burn-out. “Ik ben weer op de goede weg. Mijn collega’s komen regelmatig op de koffie en zo af en toe ga ik weer naar kantoor. Ook mijn familie en vrienden steunen me geweldig. Maar ik krijg eerlijk gezegd nooit exact uitgelegd waar ik nu precies last van heb gehad”.
Een student vertelde me dat zijn grootouders uit Marokko komen. Zijn vader is daar ook geboren. Zijn moeder is Nederlandse. “Mijn vriendengroep bestaat uit tientallen verschillende nationaliteiten. Maar dat speelt geen rol. We horen bij elkaar vanwege onze vriendschap, niet vanwege eventuele overeenkomsten of verschillen. Maar nu ik een derdejaars stageplek moet zoeken, speelt mijn achtergrond me wel ineens parten. We kampen er allemaal mee maar we hebben geen idee hoe we het daar écht met elkaar over kunnen hebben”.
Iemand legde uit dat hij zijn leven noodgedwongen compleet opnieuw had moeten beginnen. “Een nieuwe omgeving, nieuw werk, nieuwe mensen om me heen. Het is me allemaal gelukt en daar ben ik maar wat blij mee! Maar het blijft wel knagen dat mijn nieuwe vrienden niets weten van mijn oude bestaan. En zeker niets over de aanleiding van die herstart. Los van het feit dat ik me ervoor schaam, voelt het leeg dat ik dat nooit met ze kan delen”.
Hetzelfde verhaal
Het lijken hierboven allemaal verschillende verhalen. Maar in feite vertellen ze me allemaal hetzelfde. Ze voelen de connectie met de mensen om zich heen even niet zo goed als ze zouden willen. En daarmee worden ze teruggeworpen op zichzelf. De vraag die als vanzelf rijst als je niet kunt bouwen en vertrouwen op anderen: wie ben ik nog zonder die anderen? Dít is existentiële eenzaamheid!
De een zal het stress noemen, weer een ander zwaarmoedigheid of een algeheel gevoel van misère. Hoe mild of intens, hoe kortstondig of ondraaglijk lang ze het ook ervaren; wat hun verhalen bindt is het basale gevoel van afgescheidenheid. Soms is dat ‘life-changing’, soms iets wat maar op een klein aspect van je leven betrekking heeft.
Als wij het in onze filosofie hebben over het ervaren van Eenzijn, dan gaat het dus niet exclusief over het oplossen van eenzaamheid (voor zover dat al mogelijk en wenselijk is). Nee, Eenzijn is stressreductie. Eenzijn is het leven van de lichte kant bekijken. Eenzijn is het verhogen van je gevoel van welbehagen. Eenzijn is het ervaren van liefde in alles, eerst en vooral in jezelf.
‘Jij’ en ‘Ik’
Misschien wist je het niet, herken je het nu pas bij jezelf, maar het ervaren van existentiële eenzaamheid is universeel. Noem het gerust een ‘condition humaine’. En dat komt omdat tussen het ervaren van verbondenheid en het ontbreken daarvan een dun lijntje loopt.
Om ons te verhouden tot de wereld en de mensen om ons heen, hebben we een beeld nodig van onszelf. Op basaal niveau zal ik moeten weten waar ‘ik’ ophoudt en ‘jij’ begint. Daarmee vormen we voor onszelf een identiteit, een vastomlijnd kader waarmee we door het leven wandelen.
Maar hoe harder je vasthoudt aan je eigen identiteit, hoe opvallender het verschil wordt tussen ‘jij’ en ‘ik’. En dan hoeft er maar iets te gebeuren en het lijkt alsof alle ‘jij’s’ onoverbrugbaar ver weg zijn komen te staan. We ervaren dat soms als gevolg van heftige gebeurtenissen in ons leven – life-events – die ons terugwerpen op onszelf, of omdat we ons om een andere reden vastklampen aan dat wat we menen nodig te hebben.
Verbeelding
Een gesprek over existentiële eenzaamheid wordt al snel abstract. We merken dat vaak in onze leerwegen of wanneer we bij andere gelegenheden spreken over het onderwerp. Dat is niet erg. In veel gevallen zelfs heel fijn. Maar het komt het grote begrip van wat het is niet altijd ten goede. Daarom zoek ik altijd naar nieuwe metaforen en beeldspraken om te verduidelijken waar we het over hebben.
Vaak gebruik ik de eiland-vergelijking. In een plaatje ziet het er dan ongeveer zo uit:
‘Ik’ ben het middelste eilandje en elk ander mens een van de andere. Idealiter zou je, om verbondenheid te ervaren, dan op een goed moment moeten samensmelten met een of meer andere eilandjes. Samen ben je dan een groot eiland. Maar de existentieel eenzame lukt dat niet. Hij kan hooguit tegen een ander eiland aanschuiven maar maakt geen échte verbinding. Hij botst er wellicht zelfs even hard weer vanaf.
Het plaatje maakt duidelijk dat het dus niets te maken heeft met de sociale context. Er zijn voldoende andere mensen om de centrale ‘ik’ heen. Het hoeft zelfs niets te zeggen over het emotionele component. Het zou goed kunnen dat ‘ik’ een of meer van de andere eilandjes als zijn goede vrienden beschouwt.
Existentiële representatie
Toch klopt dit beeld niet. En de reden waarom het niet klopt is nu exact het existentiële probleem. De filosofie van de School voor Eenzijn legt goed uit hoe dat zit: er zijn helemaal geen vaststaande begrippen ‘jij’ of ‘ik’. Wie wij zijn is voortdurend aan verandering onderhevig.
Iedereen zal snappen dat je als kind iemand anders was dan nu als volwassene. Het is zelfs nog voor te stellen dat jij op je werk iemand anders bent dan wanneer je thuis met je partner aan de eettafel zit. Dat begrip maakt de stap naar een fluïde concept van het ‘ik’ hopelijk invoelbaar.
Dit is dus eigenlijk een veel reëlere representatie van hoe het zit:
Zoals je ziet is geen enkele eiland perfect rond. En bovendien is de begrenzing vager geworden door de stippellijntjes. En dat is niet voor niets; we passen het beeld van wie we zijn naar buiten toe constant aan. Soms blazen we onszelf wat groter op dan we werkelijk zijn, soms verleggen we het stippellijntje een beetje omdat we denken zo beter aan te sluiten op het lijntje van iemand anders.
Het probleem bij existentiële eenzaamheid is dat je niet meer denkt in aanpasbare stippellijnen maar de begrenzing van elk individu als harde, gesloten lijnen ziet. Dat maakt het op zijn minst lastig om – letterlijk en figuurlijk – opening bij anderen te vinden om op aan te sluiten. Maar het werkelijke issue is dat je ook je eigen grenzen onveranderbaar acht.
Werkelijke verbinding, zoals in het volgende plaatje, is dan niet meer mogelijk:
Het omkeren van existentiële eenzaamheid begint dus met het erkennen dat wat je dacht dat ‘ik’ was niet vaststaat. Sterker nog, dat onwrikbare concept is nu juist wat je vast- en tegenhoudt. We hebben wel ideeën nodig over waar ‘ik’ eindigt en ‘jij’ begint, maar het staat ons vrij in verbondenheid te ervaren dat die grenzen in elkaar overlopen, verlegd kunnen worden of vervloeien.
Zodra je dat beseft, dat verbinding niet iets is waar je naar hoeft te streven maar dat het er simpelweg is. De volgende stap is dan een betere representatie van ‘ik’ te kijken om daar praktisch naar te kunnen handelen:
Het stippellijntje rondom ‘ik’ is nog onregelmatiger geworden. Je ziet dat de begrenzing tussen ‘ik’ en de rest van de wereld rondom de stipjes doorlaatbaarder is dan op de plekken waar de lijntjes wat langer zijn. En dat geeft nieuwe focus en mogelijkheden.
Verkramping
Maar eerst even terug naar het moment waarop je het nog als problematisch ervaart. Want wat gebeurt daar nu precies?
We hebben allemaal zo onze voorkeuren in hoe we de zaken die het leven ons toewerpt aanpakken. Vaak helpt het ons om er voorspelbare en herhaalbare gedragspatronen op na te houden. Het is handig om je vast te kunnen houden aan min of meer vaste ideeën over hoe de wereld werkt en in elkaar zit. En het kan zelfs een leven lang goed werken om dezelfde rollen te spelen.
Tot het moment dat er iets verandert. Dan blijkt het noodzakelijk om sommige van die patronen en concepten aan te passen of zelfs helemaal los te laten. In de meeste gevallen lukt ons dat ook. En dan leven we in iets gewijzigde vorm gewoon verder en herstelt het gevoel van verbondenheid met anderen vanzelf.
Maar soms verandert er iets zo fundamenteels of gebeurt er iets zo radicaals, dat het aanpassen van je strategie of het loslaten van oude patronen simpelweg niet kan. Je hebt het gevoel dat je je ‘ik’ dan volledig kwijt zou raken. Dan zit er eigenlijk maar één ding op: je met alles wat je hebt vasthouden aan wat je kent.
Wat er in mijn eerdere beeldspraak in dat geval gebeurt, is dat het stippellijntje zich steeds verder sluit. Je hebt helemaal geen oog meer voor verbinding met anderen, omdat je al je kracht nodig hebt om te zorgen dat je zelfbeeld in stand kan blijven. Zelfs als dat zelfbeeld negatief is. Want nog liever een slecht beeld van jezelf dan het gevoel helemaal geen ‘ik’ te hebben.
Dat mes snijdt helaas aan twee kanten. Want door de rijen letterlijk te sluiten, heb je voor jezelf de weg naar verbinding onzichtbaar gemaakt. En daarnaast maakt het je voor anderen onbenaderbaar. Je houdt zo de onverbondenheid ongewild dus zelf in stand.
Terug naar het licht
Zoals gezegd begint alles met herkennen en erkennen dat dit is wat er met je aan de hand is. Misschien heb je dat sluimerende gevoel altijd wel gehad. Het lukt je zelfs om een betrekkelijk gelukkig leven te leiden. Maar omdat je het aan de buitenkant niet ziet, zullen anderen nooit vermoeden dat je – soms heel intens, soms slechts op de achtergrond – worstelt met de vraag of dit nu werkelijk alles is…
Het goede nieuws is dat er twee wegen zijn die leiden naar omkering van deze nare toestand. Kortgezegd: je kunt je richten op het gesloten gedeelte van de stippellijn, met als doel om de streepjes te verkleinen. Of je kunt focussen op de ruimte tussen de streepjes, om de opening te vergroten. En allebei zijn goed!
Het verkennen van beide opties is één van de hoofddoelen van de leerweg van de School voor Eenzijn. En aan beide kanten van het pad naar lichtheid staat een term centraal in onze filosofie.
Als we kijken naar de streepjes op de stippellijn, dan onderzoeken we feitelijk het Ego. We zoomen als het ware in op waaruit zo’n streepje bestaat. En dan blijkt hij gelaagd te zijn. Er gaat een wereld van omgevingsfactoren, gedrag, strategieën, overtuigingen en identiteiten achter schuil. In elk van die aspecten afzonderlijk zit het risico op verkramping. En daarmee op het verdikken of verbreden van dat deellijntje. Waarmee uiteindelijk de cirkel zich dus sluit.
Focus op het Ego noemen we ook wel de lange weg. Het is een zoektocht via de ratio naar wat je belemmert om vervolgens die blokkade weg te nemen. Dat is een noodzakelijke weg, maar slechts de helft van het verhaal. Want echte verbondenheid zit niet alleen in kennen en weten, maar ook in ervaren.
En daarmee komen we op de korte weg; de weg van Awareness. Een term die zich lastig laat vertalen. In het Nederlands kom je al gauw op gewaarwording. Maar die vlag dekt de lading maar gedeeltelijk. Het is de toestand van de geest die zo af en toe toevalt op momenten waarin je ervaart dat alles ok is en je het gevoel hebt dat niets je uit balans kan brengen omdat je anticipeert op alles.
Dat klinkt vaag maar ik denk dat we allemaal dat soort momenten wel kennen. Soms ervaar je het tijdens een ultiem rustmoment op vakantie. Soms als je je verliest in een boek of een goede film. Weer anderen overkomt het als ze autorijden en het gevoel hebben één met de machine te zijn.
De overeenkomst in al die belevingsmomenten is dat je voor je gevoel niet alleen samenvalt met wie je werkelijk bent – alles is dan immers goed zoals het is – maar met het leven zelf. En het mooie is dat je niet hoeft te wachten totdat het leven je zo’n moment schenkt. Dat valt te trainen. Klassieke methodes zoals meditatie kunnen daarop gericht zijn. Al spreken wij liever over Meditatie met de hoofdletter M. Want werkelijk alles kan een oefening in het ervaren van die ultieme verbondenheid zijn.
Een kleine kanttekening hoort hier overigens wel bij. Ik noem de weg van Awareness de korte weg. Dat doe ik omdat – gezien de open ruimtes in de cirkel die we zijn – de verbondenheid vrijwel letterlijk voor het oprapen ligt. Maar over de tijd die het duurt om dat te leren ervaren, zegt de term ‘kort’ in dit geval niet per definitie iets. Het vereist vaak een leven lang leren. Maar het leerproces op zich ís misschien wel de weg…
Het perfecte plaatje?
Zoals elk model, zijn de tekeningetjes hierboven natuurlijk maar een vereenvoudigde weergave van de werkelijkheid. Toch heb ik het gevoel dat ik het beeld nog steeds iets scherper kan stellen. Het doel waarnaar we met onze School en leerweg streven is er namelijk nog niet in verbeeld.
Als het besef is ingedaald dat er niet zo veel verschil is tussen ‘jij’ en ‘ik’ en dat de stippellijn bestaat uit knoppen waaraan je naar believen kunt draaien, dan ziet het er ongeveer zo uit:
En daarmee heeft, zoals je ziet, de term ‘ik’ een stukje waarde en betekenis verloren. De ballast is er vanaf. Niets staat je nu meer in de weg om het als volgt te ervaren:
Of – en hierin toont zich de ware meester – je beziet het met een term waarvan we de naam van onze School hebben afgeleid:
Nieuwsgierig hoe je meer eenzijn in jouw leven kunt ervaren? Bekijk hier eens de leerweg van de School voor Eenzijn – de eerste module van onze online training is gratis te volgen.
